The celebration of Mawlid 100 years ago: theological disputes, full pockets of mullahs and the joy of children
Realnoe Vremya is for bilingualism
On 11 December, Bolgar hosted events to celebrate one of the revered months — Rabi' al-awwal, when the prophet Muhammad (pbuh) was born. A columnist of Realnoe Vremya Ruslan Khabibullin prepared for our readers the history of celebration of Mawlid among the Tatars 100-150 years ago. The author wrote the article in Tatar, and the newspaper also presents its translation.
Political repressions for celebrating Mawlid
A sure sign of Rabi' al-awwal coming is the appearance of pictures with greetings ''Let it be blessed Mawlid'' or warnings ''To celebrate Mawlid is an innovation'' in the social networks. However, before the social networking, the debates on that topic went first on the pages of the manuscripts, then printed books, and later periodicals. Therefore, I want to provide readers with excerpts from the pre-revolutionary Tatar periodicals.
Apparently, originally the celebration of Mawlid in our land was greatly widespread not everywhere. The initiators of these celebrations were mullahs who studied outside the country. For example, a researcher Rafis Dzhimdikhan quotes a well-known Kazan teacher Shakhar Sharaf, ''The author in his text says that our imams and teachers began to celebrate only recently, after they came back after studying in Istanbul and Egypt.'' (Maktab, No. 2, 22/01/1914).
But, it seems that other mullahs liked this innovation. You probably remember the spiritual parent of Russian Muslims Zainulla khazrat (Rasulev — editor's note)? Having returned from his studies in Turkey, he held in his village Mawlid (it was 1872). Others considered it as a crime, jealous mullahs from neighbouring villages denounced him, and the governor of Orenburg sent Zainulla Ishan into exile in Kostroma. A Trinity lecturer Rakhimdzhan Atnabaev in the Ufa newspaper Tormysh wrote the following: ''Among the reasons of the khazrat's excile was the celebration of Mawlid. As you know, we didn't have the tradition of celebrating Mawlid. When the khazrat returned from Hajj, he considered this custom a good innovation and introduced it. The informants also felt that it was a good reasons to complain and they took advantage of it. After learning that the khazrat held Mawlid, they reported it to officials, and even secretly watched them (celebrating).'' (Tormysh, No. 600, 1/03/1917).
Theological controversies
As I have said earlier, the question of whether to celebrate Mawlid or not was subsequently raised in the press. The Shura journal, published in Orenburg, had a very interesting topic — ''Mursala va muhabara'', i.e. ''Letters and news exchange''. In this section they answered the questions about literature, history, and religion. Of course, most of these questions were answered by the editor — Rizaetdin bin Fakhretdin (the future mufti — editor's note). The sections also raised the issue of Mawlid: ''Now the Russian Muslims celebrate the birthday of our Prophet (pbuh). On the occasion of Mawlid, the madrassas have holidays. This year there have been discussions among the scientists. Some people, relying on the hadith, consider it ''a fictional thing that does not exist in our religion, it is rejected.'' They say that ''the actions in Mawlid are not acceptable.'' Please explain this issue.'' This question was from a teacher Nurel-Gayan Atlangildi. Rizaetdin Fakhretdin after the history of the festival wrote the following, ''If someone considers the celebration of Mawlid as worship and religious act, it is, of course, will be related to (the category of blameworthy) innovations. If a person does not consider the actions of Mawlid as worship and permitted by the Shariah, then it will be assigned to the permitted acts. Since there is a danger of falling into the innovation leading to the misconception, then the celebration of Mawlid should not be seen as a religious act. If it is among general secular and allowed actions, there is no necessity for the Sharia to declare it forbidden.'' (Shura, No. 2, 15/01/1914).
The leader of the Kazan theologians (ulama) Galimdzhan Barudi saw this issue differently. In the second edition of Al-din Val-adap they published his article on Mawlid. In his article he wrote on the history of this holiday, the form of the holding, its language and expressed his opinion about its correctness.
According to the Galimdzhan Barudi, good deeds, which the ancients performed every day, people of his time performed only once a year, so the celebration of Mawlid was not due to an increase of religiosity but due to its reduction. In other articles on the Mawlid, they wrote about the purpose of celebration of this date, the form of holding, congratulations and biography of the Prophet. The article, published in the second edition in 1914, he dedicated to how to celebrate Mawlid. Because at that time its celebration penetrated into people's life and now the controversy moved to another plane — when to celebrate this holiday, how and in what manner.
Linguistics issues
Mullahs, who adhered to the old beliefs, believed that the holding of Mawlid involves reading of the ancient books in the language that people did not understand (Arabic, Turkish). There is an interesting article in the Orenburg newspaper Vakyt on this topic: ''On the third day after Friday prayer, we went to a meeting on Mawlid, that was organised by a rich man from the inner circle of Gabdulgagiz Effendi. The young Imam, trained in Egypt, read a qasida (poem) in Arabic about Mawlid, which, despite the fact that had many exaggerations and fictions, it is declaired in many cities of Russia. Many people, despite the fact that they understood nothing (except mullahs), sincerely listened to the poem. After that, they read the Koran, made a prayer, dispensed charity, mullahs with the words ''let it be accepted'' stuffed the money in their pockets. When the meal started, the head Kargalov Abderrakhim with the permission of the mullahs rightly said, ''Khazrats! From all those read in Arabic Mawlid we understood nothing. Is it possible read in our language, in Turki, or to retell in Turki, so we could understand?''
One of the mullahs told in response: ''Mawlid was written in Arabic, the late Ishaq khazrat read it in Arabic, so we read it in Arabic.''
I do not know how this response was consistent with the question, let a reader decide. However, despite the fact that Gabderrakhim Effendi understood nothing whether because of the emotional response of the khazrat or the majestic view, thinking, ''perhaps this is the answer to my question'', he closed his mouth and all began to eat.
After seeing how unfairly Abderrakhim Effendi's mouth was closed, and particularly I was outraged that during the Holy month these wrong qasidas are read everywhere, I again raised this issue. Looking at Abderrakhim Effendi, I said, ''Effendi! If I were you, I would go down another step and ask the khazrats: ''Well, let's leave the question whether to read the works in Arabic or Turki, but in general, is it right to read on Mawlid?''
As soon as I said this, most mullahs lashed out at me saying, ''Hey, stupid! Fool you are! Do you have any doubt in correctness of reading Mawlid? You're a fool!'' A good thing I was not sitting next to them, in that case a fight could not be avoided. I only laughed at their simplicity, ''Of course, khazrats! I have very big doubts.''
After that, we had a long argument with the khazrats. My supporters were only Gabdulla halfa from the village of Imankul and Gumar halfa from Kargaly. All the rest were all against. Gumar halfa whether for fear or unwillingness to conflict with other mullahs, when others did not hear, told me: ''Your words are very true, but if we do as you say, our pockets and our stomachs will be empty. Therefore, the strongest argument of Mawlid is a question of stomach and pocket.''
The rural residents wait for Mawlid
A teacher Fatikh Saifi in the Yoldyz newspaper published a story from the village of Ak-eget on celebration of Mawlid. In this material, he blamed the conservatives-mullahs for the fact that they all went home and celebrated Mawlid. The words ''go home'' reminded me of another article Mawlid in Misharstan. It reported about the fact that mullahs went home, read the Quran and even dispensed charity to the poor.
The young called for a modern way of celebration of Mawlid. Burkhan Sharaf who worked in Vakyt newspaper urged people to tell about Prophet Muhammad more on Mawlid day: ''Mawlid is the best way to remember Prophet, learn his biography. This is why it would be good if our spirituality told about Allah's messenger and his life correctly at mosques during holy Mawlid.''
But under the influence of the Eastern culture, the celebration of Mawlid distributed through many regions and started to be celebrated in an interesting way for children. Fatikh efendi gives a detailed description of a new celebration of Mawlid: ''On Saturday, a meeting in honour of Mawlid was organised at the mosque after the midday prayer. Having read the midday prayer, young mullah named Nurulla briefly explained people the importance of the event. Pupils read Quran, different qasidas (poems) in chorus, blessed Prophet (Salawat). Several suitable verses of our poets were read. The Mawlid meeting for women took place at women's madrasah. On Saturday morning, many women came. Thanks to teachers, the school was prepared for the event and adorned with different colours (Yoldyz, No. 1118, 1914).''
This tradition started to expand in not only villages but also cities.
The beginning of the First World War and the revolution in 1917 did not let the celebration of Mawlid spread. Only foreign Tatar diasporas continued to celebrate that day. For instance, for Tatars living in Finland, Japan, Manchuria, Turkey that day became a reason for holiday and address to roots of their religion. In the Soviet era, Mawlid was forgotten. People were limited to celebrate only Eid al-Fitr and Sacrifice Feast. In the last years, Mawlid has come back as well as religious debates like 100 or 150 years ago.
Илче Мөхәммәд – бездән аңа сәлам!
Мөселман календарендә рабигеләүвәл ае җитүенең билгесе – социаль челтәр сәхифәләрендә «Мәүлид бәйрәме мөбарәк булсын!» кебек котлаулар яки «Мәүлид бәйрәме – бидгать!» дигән кисәтүләрнең кинәт кенә күбәеп китүедер, мөгаен. Элек исә, социаль челтәрләр (монда «ятьмәләр» сүзе дөресрәк булыр иде кебек тоела миңа) булмагач, мондый бәхәсләр башта кулъязма, аннан басма китаплар, ә соңрак газета-журналлар аша барган. Сезгә бу мәсьәләгә кагылышлы инкыйлабка кадәр чыккан матбугат язмаларыннан текст өземтәләре тәкъдим итәм.
Дөрес, безнең җирлекнең кайбер төбәкләрендә мәүлид бәйрәме бик таралмаган була, шуңа күрә бәхәсләр дә әллә ни күренми. Башта бу чара чит илләрдә укып кайткан кайбер муллалар тарафыннан уздырыла башлаган. Мәсәлән, Казанның күренекле мөгаллиме Шәһәр Шәрәфнең Мәүлид турында язган сүзләрен бу бәйрәмнең тарихын өйрәнгән галим Рафис Җәмдихан китерә: «Автор бу язмасында безнең имамнарыбыз, мөгаллимнәребез бу бәйрәмне соңгы вакытта гына, Истамбул һәм Мисырга укырга барып, шуннан өйрәнеп кайтып кына бәйрәм итә башладылар ди» («Мәктәп», №2, 22/01/1914).
Ләкин бу яңалык башка муллаларга бик ошап бетми, күрәсең. Хәтерлисезме Россия мөселманнарының рухи аталары булган ишан Зәйнулла хәзрәтне? Ул Төркиядә укып кайткач, үзенең авылында беренче тапкыр мәүлид бәйрәмен уздырган булган (1872 елда). Башкалары өстенә шуны да гаеп итеп, күрше көндәш муллалар аңа каршы донос язалар һәм Ырымбур губернаторы Зәйнулла ишанны Костромага сөрә. Бу хакта Уфада чыккан «Тормыш» газетында Троицк мөгаллиме Рәхимҗан Атнабаев болай яза: «Хәзрәтнең сөргенгә җибәрелүнең сәбәпләре арасында Мәүлид бәйрәме ясауның да катнашы булган. Мәгълүм ки, бездә Мәүлид бәйрәмен ясау гадәте булмаган. Хәзрәт хаҗдан кайткач, бу бәйрәмне ясау гадәтен, икенче төрле әйткәндә, яхшы бидгатьне керткән. Донос язучылар моны хөкүмәт кешеләре каршында әләкләрен өстен чыгару өчен кулланганнар һәм шуннан файдаланганнар. Хәзрәтнең Мәүлид бәйрәме ясавын белеп, алдан чиновникларга хәбәр итеп куйганнар да, тегеләр яшеренеп күзәтеп торган» («Тормыш», №600, 1/03/1917).
Мәүлид бәйрәмен уздыруның дөреслеге-түгеллеге хакында эзләнүләр, әйткәнемчә, соңыннан матбугат битләрендә дә күтәрелә. Ырымбурда чыккан «Шура» журналында бик кызыклы рубрика булган – «Мурасәлә вә мухабәрә», ягъни, «Хатлар һәм хәбәрләр алышу». Анда, укучылардан килгән төрле әдәби, тарихи, шулай ук дини сорауларга җаваплар язганнар. Әлбәттә, бу сорауларның күбесенә мөхәррир Ризаэддин бин Фәхреддин үзе җавап биргән. Журнал Мәүлид бәйрәме мәсьәләсен дә читләтеп узмаган: «Мәүлиден-нәбине (салләллаһу галәйһи вә сәлләм) хәзерге заманда Русия мөселманнары да кылалар, Мәүлид сәбәпле мәдрәсәләрдә яллар да була. Быел галимнәр арасында моның турында бәхәсләр күренгәләде. Кайберәүләр: »Безнең динебездән булмаган эш уйлап чыгарылса, ул эш кире кагыла (кабул булмас)» дигән хәдискә таянып, «Мәүлид гамәлләре кабул булмый» диделәр». Моны аңлатсагыз иде», дип, Мәүлид бәйрәменең хөкеме турында Нурел-Гаян Атлангилди исемле мөгаллим журналга сорау җибәрә. Ризаэддин Фәхреддин, бәйрәмнең тарихын язганнан соң, бәйрәм хакында үзенең фикерен яза: «Мәүлид бәйрәмен ясауны гыйбадәт һәм дини бер гамәл дип санаса, бу эш, шиксез, бидгатьтер. Әгәр дә Мәүлид гамәлен дини гыйбадәт һәм шәригать тарафыннан әмер ителгән гамәл дип санамаса, ул вакытта, бер рөхсәт эш кенә булып каладыр. Адаштыручы бидгатькә керү ихтималы булганнан, Мәүлид бәйрәмен дини эш дип кылырга ярамый. Әмма дөньяви вә рөхсәт ителгән гадәти эшләр арасыннан булса, шәригать хөкемнәре буенча тыю күрелми», дип җавап бирә («Шура», №2, 15/01/1914).
Казан голәмәсе рәисе Галимҗан Баруди исә бу мәсьәләне башкача күрә. Журналның икенче санында ук аның Мәүлид бәйрәменә багышланган язмасы чыккан. Ул язмасында бу бәйрәмнең тарихына туктала, аны уздыру рәвеше, теле турында әйтеп китә, һәм ахырда аның дөрес булу-булмавы турында үзенең фикерен белдерә: «Мин, фәкыйрь, уйлыймын: әүвәлге заманнарда халык (күпчелеге) бик аңлы, диннәре куәтле, ышанулары һәм инанулары бик сәламәт булган, һәм Аллаһ илчесенең юлын вә тормышын һәрвакыт күз алдында тотканнар… шул яктан алар Аллаһ илчесенең фәкать туган көнендә һәм аенда аерым бәйрәм кылырга мохтаҗ булмаганнар, ә һәр айны, һәр көнне Мәүлид көне кебек күреп, шөкердә вә изгелектә булганнар» ("Әд-дин вәл-әдәб", №2, 12/04/1906).
Шулай итеп, Галимҗан Баруди фикеренчә, борынгылар көн саен кылган изгелекләрне, хәзерге заман кешеләре елына бер генә тапкыр кылалар, шуңа күрә, Мәүлид уздыру динне арттыру түгел, ә киресенчә, киметү була. Мәүлидкә багышланган башка мәкаләләр дә бу датаны уздыруның максатлары, рәвеше турында, бәйрәм белән котлауга, пәйгамбәрнең тәрҗемәи хәлен тасвирлауга багышланган. 1914 елның 2 санында Г.Баруди бер мәкаләсен мәүлид бәйрәмен үткәрү рәвешенә багышлаган, чөнки бу вакытта инде әлеге бәйрәм халык тормышына үтеп кергән һәм бәхәс икенче өлкәгә күчкән – бу бәйрәмне кайчан, ничек, ни рәвештә уздырырга кирәк?
Иске карашлы муллалар Мәүлид уздыруны аңлашылмаган телдә (гарәпчә, төрекчә) язылган борынгы китапларны уку дип кенә белгәннәр. Бу хакта Ырымбурның «Вакыт» газетында бик кызыклы мәкалә очрый: «Өченче көнне җомгадан соң Габделгазиз әфәнденең якыннарыннан бер бай кешенең Мәүлид мәҗлесенә бардык. Мисырда укып кайткан яшь имамнарыбыздан берсе бик күп арртыру һәм ялганнар белән тулы булган, шуңа да карамастан Русиянең бик күп шәһәрләрендә укыла торган гарәпчә Мәүлид касыйдәсен укыды. Кешеләрнең һәммәсе дә – муллалардан тыш – бер нәрсә аңламасалар да, бик зур ихлас белән тыңлап утырдылар. Соңра Коръән укылды, дога кылынды, садака таратылды, муллалар һәммәсе дә «кабул булсын» дип кесәләренә йөгерттеләр. Аш башлаган вакытта Каргалының рәисе Габдеррәхим әфәнде муллалардан рөхсәт сорап: «Хәзрәтләр! Без бу гарәпчә укылган Мәүлидтән бер нәрсә дә аңламадык. Шуны үз телебез белән төркичә иттереп укырга, яисә төркичәгә тәрҗемә итеп безгә аңлатырга мөмкин булмасмы икән?» дип бик хаклы бер сорау бирде.
Моңарга каршы муллалардан берсе шунда ук кычкырып: «Мәүлид гарәпчә язылган, Исхак хәзрәт мәрхүм гарәпчә укый иде, шуңа күрә без дә гарәпчә укыймыз» дип җавап бирде.
Теге сорауга бу нинди җавап була торгандыр, анысын укучылар үзләре бәяләрләр. Шунда да булса хәзрәт бик гайрәтләнеп җавап биргәнгәме, яки хәзрәтнең мәһабәте баскангамы – бер нәрсә аңламаса да, соравымның җавабы шушы бугай ахрысы дип, Габдеррәхим әфәнде авызын япты һәм ашарга тотындык.
Габдеррәхим әфәнденең болай бер дә хаксыз авыз ябуына һәм бигрәк тә бу мөбарәк айда һәр җирдә ялган касыйдәләр укылуына бик эчем пошып, мәсьәләне мин яңадан кузгаттым һәм Габдеррәхим әфәндегә карап: «Әфәндем! Әгәр мин сезнең урыныгызда булсам, тагын да бер баскыч түбәнгә төшеп, хәзрәтләрдән: «Төркичә булсын, гарәпчә булсын, Мәүлид уку үзе үк дөресме?» дип сорар идем» дидем.
Мин болай дияр-димәс муллаларның байтагы: «Әй ахмак! Ай-йай ахмак! Мәүлид укуның дөреслегендә шигең бармени? Әй ахмак!» дип кычкырынып үземә һөҗүм иттеләр. Хәер, мин аларның янында ук түгел идем, булмаса түбәләшеп тә алган булыр идек. Мин хәзрәтләрнең бу кадәр җиңеллекләренә көлеп кенә «Әлбәттә, хәзрәтләрем! Бик зур шигем бар», дидем.
Моннан соң хәзрәтләр белән байтак кына бәхәсләштек, дөресе, кычкырыштык. Миңа тарафдарлык итүче ялгыз Имәнкол авылының Габдулла хәлфә белән Каргалының Гомәр хәлфә иде. Башкалар һәммәсе каршы иделәр. Гомәр хәлфә батырлыгы булмаганлыктанмы, яки бергә яши торган муллалар белән кычкырышасы килмәгәнлектәнме – нидәндер, белмим: «Синең әйткәнең бик тугры, әмма фәкать алай эшләсәк безнең кесәләребез һәм карынларыбыз буш калачак, менәтерә Мәүлиднең иң нык дәлиле шушы: карын вә кесә мәсьәләсе» дип муллаларга ишеттерми генә сөйләнә иде».
Укытучы Фатих Сәйфи «Йолдыз» газетасында Акъегет (Чуел өязе) авылында Мәүлид уздыру турында бер репортаж язып чыгара. Ул иске карашлы муллаларның һаман да өй борынча йөреп Мәүлид уздыруларын тәнкыйтьләп чыга. Өй борынча дигәннән, «Мишәрстанда мәүлид» дигән мәкалә искә төште. Анда да муллалар өй борынча йөреп, Корън укып, хәтта ярлыларга үзләре садака биреп йөргәннәр. Бик тә матур итеп тасвирланганга, бу мәкаләдән берничә абзац китермичә булдыра алмыйм:
«Менә ишектән, бездән аз гына зуррак дүрт бала керде. Әллә нинди дога сыман нәрсә укып көйли башладылар. Көйләренең актыгы «Мәүлид ае килде янә» дип туктый иде. Укып-укып тордылар, туктадылар. Әни аларга капчыктан алынган җимешләрне бирде. Әти ничәшәр тиендер акча бирде. Һәммәбез дога кылдык. Балалар чыгып киттеләр, чәй эчү дәвам итте. Тагын берничә төркем балалар кереп, шундый ук көйләр көйләп укып, чыгып кителәр. «Болар мөнәҗәт укыйлар, мәктәптә укысагыз, сез дә шулай укырсыз», дип әни безне мөнәҗәт укуга кызыктырып куйды. Минем шәкерт буласым килде. Ләкин беркемгә дә әйтмәдем.
— Мөнәҗәт башланды! – дигән тавышка апалар кулларындагы һәммә эшләрен, әйберләрен ташлап, мәчеткә караган тәрәзәгә барып тыгылдылар. Без дә, өстәл янын ташлап, тәрәзә янына бардык. Ләкин анда безгә урын юк иде. Без урамга чыгып киттек. Без урамга чыкканда күрше Хәлимә абыстайлар янында хатыннар, кызлар, безнең иптәш балалар җыелганнар, мәчет манарасына карап торалар иде. Мәчет манарасы төрле төстәге фонарьлар белән яп-якты яктыртылган, азан әйтә торган җирендә әллә ничә кеше кычкырып бик күңелле итеп мөнәҗәт әйтәләр иде. Апалар да чыктылар: төн уртасына кадәр тыңлап тордык.
Иртә белән безне бик иртә уяттылар. Кояш чыкканда уяу булырга кирәклеген аңлаттылар, юындырдылар. Без торганда әти инде намазга барырга әзерләнгән, башына чалмасын кигән, «Ясин» укып утыра иде. Әти дога кыла башлады, без «амин» тотарга тиеш булдык. Һәммәмез «амин» тоттык, әти намазга китте.
Мичтән күмәчләр чыгарылды. Өстәлгә ашьяулык җәелде. Ике зуррак, бер кечерәк күмәч өстәлгә куелды, муллалар көтү башланды.
Муллалар безгә кергәндә без чаршау артына апалардан алда тезелешеп өлгердек. Муллалар керде. Өстәл янына утырдылар. Карт хәзрәт Коръән укый башлады. Әти муллалар ягында, әни чаршау артында тезләнеп бик түбәнчелек һәм ихлас белән тыңлап тордылар. Муллалар «амин» тотты. Әтиләр, әниләр һәм апалар – һәммәсе «амин» тотканны күргәч, берсе дә бер сүзебезгә дә җавап кайтармагач, эндәшмәгәч, без дә аларча итеп кулларыбызны күтәреп «амин» тоттык. Өстәлдәге ике зур күмәчне ике мулла, кечкенәрәген мөәззин алды. Әти ике муллага зурырак, мөәззингә аз гына кечерәгрәк бакыр акча да бирде. Муллалар дога кылып чыгып киттеләр. Мин эчемнән генә мулла булырга кызыгып калдым» («Кояш», № 24/01/1914).
Яшьләр исә Мәүлидне заманча уздыруны хуп күргәннәр. «Вакыт» газетында эшләгән Борһан Шәрәф «Илче Мөхәммәд – бездән аңа сәлам!» дигән мәкаләсендә Мәүлид бәйрәмен халыкка Мөхәммәд пәйгамбәр турында мәгълүматны күбрәк җиткерү өчен кулланырга чакыра: «Мәүлид бәйрәме пәйгамбәребезне искә төшерүгә, аның тормышын өйрәнүгә, халыкка өйрәтүгә иң яхшы бер чарадыр. Бу мөнәсәбәт белән һәммә мәчетләрдә вә Мәүлид шәриф мәҗлесләрендә руханиларыбыз халыкка Аллаһның илчесен вә аның тормышын туры вә тәэсирле итеп танытырга тырышсыннар иде.
Әгәр дә Аллаһның илчесенең ихласлы чакыруларын, бөек сыйфатларын, гүзәл әхлакларын, көчле иманын, тәэсирле вәгазләрен, яхшы мөгамәләләрен, өммәт өчен җан өзелеп кайгыртуларын без ешрак искә төшерә торсак, без аның рухиятеннән көч алып, мәгънәвиятебез артачагында, халык өчен хезмәткә, халык өчен зәхмәт күтәрүгә күңелебез кузгалачагында шик юктыр.
Без пәйгамбәребездән, аның тормышыннан игътибарсыз калганбыз. Хәзер дә пәйгамбәр белән, аның тормыш юлы һәм хәдисләре белән шөгыльләнүебез җитәрлек дәрәҗәдә түгел. Боларны арттырырга, Мәүлид шәрифне мөмкин кадәр гомуми вә сизелерлек ясап, һәрбер мөселманның колагына пәйгамбәребез хакында күбрәк нәрсә ишеттерергә, күбрәк мәгълүмат таратырга тырышуыбыз тиеш».
Көнбатыш мәдәнияте тәэсирендә Мәүлид күп төбәкләрдә, балалар өчен яңа кызыклы форматта уздырыла башлый. Шул ук Фатих әфәнде мәкаләсендә яңа рәвеш алган Мәүлид бәйрәме турында тәфсилләп язылган: «Шимбә көн өйләдән соң мәчеттә халык өчен Мәүлид мәҗлесе ясалды. Өйлә намазын укыгач, мәхәлләнең яшь имамы Нурулла әфәнде торып, халыкка кыскача гына бәйрәмнең әһәмиятен аңлатты. Шәкертләр хор белән Коръән, төрле касыйдәләр, салаватлар, шагыйрьләребезнең дини мәҗлесләргә яраклырак шигырьләреннән берничәсен укыдылар. Хатыннар өчен Мәүлид мәҗлесе кызлар мәктәбендә булды. Шимбә көн иртәдән үк мәктәпкә күп кенә хатын-кызлар җыелды. Учительница вә мөгаллимә туташларның тырышуы белән мәктәпнең эче бәйрәмгә махсус ителеп җыелган, төрле чәчәкләр белән бизәлгән иде» («Йолдыз», №1118, 1914).
Авылларда гына түгел, шәһәрдә дә бу гадәт практикага керә башлый. Мәүлид бәйрәме уңаеннан балалар өчен кичә беренче тапкыр Казанның «Шәрык клубы»нда 1913 елда уздырыла, ә инде 1914 нче елның 25 һәм 27 нче гыйнвар көннәрендә ике кичә оештырылган. Балалар өчен чыккан «Ак юл» журналы бу бәйрәм турында тәфсилләп язган һәм бәйрәм күренешләреннән фоторәсемнәр урнаштырган. «Кояш», «Йолдыз» газетлары да бу вакыйганы яктырталар. «Ак юл» журналы язуынча, клуб тышында электрик гирлянда белән бәйрәм котлавы эленгән. Сәгать 5 тә башланачак бәйрәмгә кайбер балалар инде 3 тә үк килеп утырган. Программада «Убырлы карчык» спектакле була, аннан соң балаларга чәй эчертәләр. Аннан соң балалар чыгышлары башлана, алар җырлыйлар, шигырьләр сөйлиләр. Фатыйма Гомәрова, Мәрьям Рахманкулова җырлый, дип яза Фатих Әмирхан «Кояш» газетында чыккан мәкаләсендә. Хор белән җырлаган төркем сурәтендә алда Сара Садыйкова тора дигән фикер дә бар. Ахырдан 40-50 баладан торган хор Г. Тукаевның «Һәрдаим таян син Аллаһыга» дигән шигырен җырлыйлар. Концерттан соң апалары балаларны уйнаталар, биетәләр, аларга бүләкләр тараталар. Балаларга кичә бик тә ошый һәм аларны көчкә төнге 11 дә генә өйләренә озаталар. Беренче кичәдә 5-10 яшьлек 243 бала, 122 ана, аларны уйнатучы, караучы 40 туташ, оештыручы төркем катнаша, икенчесендә 150 бала була. Кичәләр түләүле булса да, клубның кереме булмый, әле киресенчә 200 сум чыгым була. Кичәләр бик зур уңыш белән уза, хәтта 1915 елда, сугыш башлануга карамастан, «кассаларда билетлар күп кешегә җитми калды» дип яза «Кояш» газеты. Бу балалар бәйрәмнәре мөселманнар яшәгән башка төбәкләргә дә тарала.
Гомумән алганда, борынгы гадәт буенча, Мәүлид аенда күп итеп иганә кылырга тырышканнар. Мәсәлән, 1915 елда Казанда сугышка киткән фәкыйрь солдатлар балалары өчен ачылган ике ашханәдә дә Мәүлид кичәсенә багышлап, Гаишә Юнысова оештыруы белән балалар өчен аш әзерләнә, бүләкләр, күчтәнәчләр таратыла. «Болгар» мосафирханәсенең хуҗасы Гарәбшаһ Рамазанов хезмәткәрләргә ярдәм йөзеннән бүләкләр ясый.
Мәүлид көне чаралары Казанда гына түгел, башка зур шәһәрләрдә дә оештырылган. Мәсәлән, Уфада ахун Җиһангир Абызгилдин (аның турында остаз Әлфрид Бостанов күптән түгел язган иде) махсус прошение белән гаскәр начальнигына мөрәҗәгать иткән һәм солдатларның беренче мәчеткә җыелып Мәүлид тыңлауларына рөхсәт алган. Әйтеп узарга кирәк, Уфада Мәүлид бәйрәме мәрасиме мөфтидә саклана торган Пәйгамбәребезнең чәч төген карау белән төгәлләнә торган булган.
Беренче бөтендөнья сугышы башлану, аннары 17 ел инкыйлабы Мәүлид бәйрәменә үсәргә ирек бирми. Чит илләрдәге татар диаспоралары гына бу көнне бәйрәм итүне дәвам итәләр. Мәсәлән, Финляндиядә, Япониядә, Манчжуриядә, Төркиядә яшәгән татарлар өчен бу көн бәйрәм итәргә, үзләренең диннәренә мөрәҗәгать итәргә сәбәп була. Совет чорында Мәүлид бәйрәме онытылыбрак кала, халык Корбан, Ураза гаетләре уку белән генә чикләнә.Соңгы елларда Мәүлид бәйрәме безгә кире кайтты һәм аның белән бергә янәдән, 100-150 ел элек кебек, дини бәхәсләр дә әйләнеп кайтты.